محمد عسلی
همانگونه که آثار وجودی پیامبران (ص) ائمه اطهار (س)، صلحا و علمای بزرگ در شهر یا کشوری به لحاظ غنای معنوی و فرهنگی مهم و از برکات حضور آنها جامعه و حتی مکانها متحول میشوند و از آن انسانها تأثیر میگیرند، زیارتگاههای دینی و مذهبی نیز چنین تحول و تأثیری را رقم میزنند.
به عنوان مثال مکه مکرمه و مدینه منوره قبل از ظهور اسلام دارای چنین شهرت و اعتبار و عمران و آبادانی نبودهاند.
در ایران قبل و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم شهرهایی چون مشهد، قم و شیراز به لحاظ وجود مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) حضرت معصومه (س) و حضرت احمدابن موسی (ع) (شاهچراغ) شهرهای مذهبی تلقی شده و این زیارتگاهها تأثیرات بسزایی در تحولات معنوی و فرهنگی داشته و دارند و به چنین مکانهایی امتیازات و ویژگیهای خاصی بخشیدهاند که میتوان اهم آنها را در موارد زیر خلاصه کرد.
□ الف: امتیازات دینی و مذهبی
مردم مسلمان به ویژه ایران با حضور در این مکانهای مقدس ضمن تجدید پیمان و ابراز ارادت به خاندان عصمت و طهارت نخست یادآوری غنا و اعتبار معنوی عملکرد شهدای کربلا (ع) به ویژه حضرت امام حسین (ع) را برای خود ارزش دانسته از آنها طلب عفو و مدد در امورات زندگی کرده بر اقدام شجاعانه آنها در ستیز با ظلم، کفر و جهل ارج میگزارند و آنها را الگویی برای زندگی و قدم گذاشتن در صراط مستقیم میدانند.
□ ب: توسل به خدا در زیارتگاههای مقدس آرامشدهنده و امیدافزاست و به لحاظ روحی آثار ارزشمندی در پی دارد. زیرا در قرآن کریم هم آمده: «الا بذکرالله تطمئن القلوب» [یاد خدا اطمینانبخش قلبهاست].
بالطبع وقتی فشارها و سختیهای زندگی همه توجهات و التفاتهای مادی را بیاثر میکند، حضور در چنین مکانهای مقدسی امیدوارکننده و التیامبخش است.
□ ج: تأثیرات تربیتی و اخلاقی
معمولاً مردمی که در شهرهای مقدس که زیارتگاههای دینی و مذهبی است زندگی میکنند به لحاظ اخلاقی و تربیتی از ویژگیهای همسو با اهداف معنوی برخوردارند.
به عنوان مثال مردم مشهد و شیراز، ارتباط عاطفی بیشتری با زائرین و جهانگردان دارند تا مردم سایر شهرها و شیراز به همین دلیل در میهماننوازی شهره است.
زیرا این سخن پیامبر (ص) است که فرمود: «اکرم الضیف ولو کان کافرا» [مهمان را گرامی بدارید حتی اگر کافر باشد]
تفاوتی که در زیارتگاههای مذهبی شیعیان در ایران با سایر زیارتگاههای دینی دیگر مانند کلیسا و کنیسا و امثالهم هست اینکه در زیارتگاههای شیعیان معمولاً فقط کتاب قرآن برای مطالعه و توسل مورد توجه است بلکه در مطالب و محتوای زیارتنامهها به نوعی کفرستیزی، مبارزه با جهل و خرافه، کبرستیزی، دنیاطلبی و ظلمستیزی هست و نیز مرز بین خوبی و بدی، زشتی و زیبایی، انساندوستی و انسانستیزی، مهربانی و شرارت، خداجویی و خداستیزی کاملاً روشن است و زائرین دو نوع خوی و صفت انسانی و شیطانی را در زیارت حضرت سیدالشهداء احساس و لمس میکنند.
□ د: امتیازات فرهنگی و هنری
بالطبع شهرهای مذهبی تأثیر بیشتر و بهتری به لحاظ فرهنگی و هنری از وجود زیارتگاهها میگیرند. آثار قلمی و هنری بسیاری از پژوهشگران، نویسندگان، هنرمندان و شعرا ملهم از تأثیرات دینی و مذهبی است. حتی بارگاهها و مکانهای زیارتی در ترویج هنر خطاطی، نقاشی، معماری، کاشیکاری، منبت، کندهکاری و سایر هنرهای تجسمی بسیار تأثیرگذار بوده و هستند. این موضوع در شهرها و مکانهای مذهبی مسیحیان هم مانند واتیکان صدق میکند.
□ هـ: امتیازات سیاسی
هر چند شهر مذهبی قم برای جهانیان به ویژه شیعیان شناخته شده بود، اما حرکت آغازین انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) که با قیام 15 خرداد 42 از آنجا آغاز شد و بعد از گذشت 15 سال با تلاشهای ایشان و حضور مردم به نتیجه رسید و به انقلاب عظیمی منجر شد لیکن اخبار انقلاب در رسانههای خارجی بیشتر شهر قم را مطرح و مشهور کرد. این امتیاز سیاسی خاص قم نیست. بلکه شهر مقدس مشهد هم با حضور امام رضا (ع) در زمان مأمون به شهرت رسید و مورد توجه سیاسیون قرار گرفت.
بالطبع شهرهای مذهبی در مبارزه با استبداد در تاریخ گذشته و معاصر ایران نقش مهمی داشتهاند که نمیتوان از کنار آنها بیتوجه عبور کرد.
□ و: امتیازات آموزشی و تربیتی
در شهرهای مقدسی چون مشهد، قم و شیراز حوزههای علمیه قابل توجه و تأثیرگذاری است که سالیانه هزاران طلبه و دانشپژوی دینی را از داخل و خارج کشور آموزش داده و تربیت میکنند. این طلبهها در ابعاد مختلف فرهنگی، دینی و سیاسی روی جامعه تأثیرگذارند.
□ ح: امتیازات اقتصادی
به لحاظ حضور زائران و جهانگردان در شهرهای مذهبی و هنری رونق اقتصادی و داد و ستدهای بازرگانی در زندگی و امور معیشتی مردم تأثیرگذار است.
و اما بعد.
توجه به امتیازات و تأثیراتی که مختصراً بدان اشاره شد میطلبد برای شهرهای مذهبی و از جمله شهر شیراز که به لحاظ بعد مسافت تا مرکز کمتر مورد توجه برنامهریزان اقتصادی بوده اعتبارات مالی و عمرانی بیشتری قائل شویم زیرا حضور جهانگردان داخلی و خارجی در این شهر به رونق اقتصادی و تعاملات فرهنگی کمک میکند و اگر خوب اندیشه کنیم این جایگاههای مقدس کلید فتح بسیاری از دلهاست. در این مختصر مجال بیش از این نیست. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.