علی ابن ابراهیم قمی
علی بن ابراهیم قمی
از چگونگى و تاریخ زندگى ابوالحسن على بن ابراهیم بن هاشم قمى (زنده در 307 ق) اطلاع
زیادى در دست نیست،اما از راویان بزرگ و موثق شیعه به حساب مى آید و علماى رجال
همواره وى را تعظیم و تجلیل کرده اند و محمد بن یعقوب کلینى از وى
روایت مى کند.
قمى، حضرت امام حسن عسکرى علیه السلام و امام
علی النقی علیه السلام را
درک کرده است. ref> محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی،
ص494-495. </ref>
ابراهیم بن هاشم پدر بزرگوار على بن ابراهیم کنیه اش ابواسحاق قمى است
وى در اصل از بزرگان شیعیان کوفه بوده است و سپس به شهر قم مهاجرت کرده است.
او از اصحاب امام رضا علیه‌السلام و امام جواد علیه‌السلام است.
درباره اش گفته اند: ابراهیم بن هاشم اولین کسى بود که احادیث ائمه بزرگوار تشیع را
که در میان کوفى رایج بود، به شهر قم نقل و منتشر کرده است.[۲] او
روایات متعددى
را از امام جواد علیه‌السلام نقل کرده است[۳] که در کتب حدیث
معروف تشیع به ثبت
رسیده است.[۴] مجموع روایاتى که از ابراهیم بن هاشم
قمى نقل شده است
و در کتاب‌هاى معتبر وجود دارد، 6416 مورد مى باشد.[۵] آیت الله خویى در
مورد او مى گوید:
سزاوار نیست درباره موثق بودن ابراهیم بن هاشم شک و تردید
به خود راه داد.[۶]
نام علی بن ابراهیم قمی، در شمار اصحاب حضرت امام هادى علیه‌السلام قرار گرفته است
. شیخ طوسى به این مسئله اشاره کرده است.[۷] سپس نجاشى به پیروى از شیخ طوسى
درباره على بن ابراهیم مى گوید: او از افراد مورد وثوق و قابل
اعتماد در احادیث و
روایات مى باشد و مذهب و افکار اعتقادى او
کاملا صحیح است.[۸]
على بن ابراهیم علاوه بر عصر امام هادى علیه‌السلام، در دوران حیات پربرکت
امام حسن عسکرى علیه‌السلام[۹] و نیز زمان غیبت صغرى
زندگى مى کرده است.
البته در کتاب‌هاى معتبر تشیع هیچ روایتى از
امام هادى علیه‌السلام
و نیز دیگر امامان معصوم علیهم‌السلام به نقل از على بن ابراهیم
یافت نشده است.
آیت الله خویى در این باره مى گوید: نبودن روایت مستقیم از
ائمه علیهم‌السلام
منافاتى با این مطلب ندارد که نامش در زمره اصحاب امام هادى
علیه‌السلام باشد.[۱۰]
علاقه و دلدادگى او نسبت به سرچشمه هاى زلال امامت به اندازه اى بود که نه
تنها شیعیان، بلکه دانشمندان اهل سنت نیز به این
مسأله اشاره کرده اند.
ابن حجر عسقلانى که از دانشمندان نامدار اهل سنت در علم رجال است، از
على بن ابراهیم
در کتاب خویش نام برده، سپس مى گوید: او از شیعیان سرسخت
است.[۱۱] سرسختى
و ارادت او نسبت به پیشوایان معصوم در لابلاى روایتى که على بن ابراهیم نقل کرده
به خوبى آشکار است.
همچنین تلاش بى‌وقفه و زحمات طاقت فرساى او در شنیدن، بدست آوردن، یادگیرى و
منتشر ساختن روایات و احادیث، این محبت و علاقمندى را
شفاف‌تر ساخته است.
این تلاش بى‌وقفه به حدى بوده است که على بن ابراهیم توفیق یافته تا
تعداد 7140 روایت را نقل کند.[۱۲]
کتاب کافى تألیف حدیث شناس بزرگ ثقة الاسلام کلینى، مملو از روایات و احادیث
على بن ابراهیم است به گونه اى که مى توان آن کتاب را مسند
على بن ابراهیم به شمار آورد.
کلینى خود در این باره مى گوید: تمام احادیثى را که در کتب خود (کافى) آورده ام
به نقل از بزرگانى چون على بن ابراهیم، محمد بن یحیى، على بن موسى کمیدانى،
داوود
بن کوره و احمد بن
ادریس است.[۱۳]
از این تعداد (7140) روایاتى که وى نقل کرده است، تعداد 6214 مورد از آن را از
پدرش ابراهیم بن هاشم و او نیز از محمد بن ابى عمیر
نقل کرده است. تعداد
بى‌شمار روایات على بن ابراهیم، ستایش و تمجید همگان را بار
آورده است. از
این رو عمر رضا کحاله - از دانشمندان اهل سنت -
ضمن معرفى او مى گوید:
على بن ابراهیم شخصیتى فقیه، مفسر قرآن و اخبارى
است (کسى که احادیث
بسیارى را نقل مى کند) و کلینى از او روایت
برگرفته است.[۱۴]
به یقین فقیه قمى، براى بدست آوردن و گردآورى این حجم بسیار زیاد از احادیث
و سخنان پیشوایان دین، به نقاط مختلفى مسافرت کرده است
و در راه رسیدن به این
مهم زحمات زیادى را بر خود هموار کرده است. او در
این راه علاوه بر استفاده
از محضر بزرگان شیعه، نزد حافظان راویان اهل سنت رفته و از آنان احادیثى را
ثبت و ضبط کرده است.
ابن حجر عسقلانى در این باره مى گوید: على بن ابراهیم از برخى علماى اهل
سنت چون ابوداود سیستانى، ابن عقده و افراد دیگر روایت
نقل کرده است.[۱۵]
مفسر قمى در اواسط زندگى پرافتخارش، نعمت بینایى خود را از دست داد[۱۶]
و تا پایان عمر با دلى روشن و قلبى حق بین به حیات بابرکت
خویش ادامه داد اما او
با این حالت جسمانى خویش، از پاى ننشست و همچنان در دریاى عمیق روایت و حدیث
شنا مى کرد تا از این طریق معارف انسان‌ساز شریعت را به کمک و یارى امامت گردآورده و آن را به آیندگان بسپارد.
بنابراین بزرگترین امتیاز وب و زرین ترین صفحه زندگى اش را مى بایست، گردآورى،
تدوین،تألیف و نقل و نشر روایات امامان معصوم علیهم‌السلام برشمرد.
از این رو بر ما
سیراب شدگان از زمزم زلال کافى وظیفه است تا این تلاش عظیم و
مقدس را ارج نهیم.
تألیفات[ویرایش]
على بن ابراهیم در نگارش و تألیف زبردست بوده و آثار بسیارى از خود
برجاى گذاشته که گویا به جز کتاب تفسیر او، آثار دیگرش در گذر زمان از
بین رفته است. از جمله آثاری که برای او ذکر شده:
- 1- التفسیر؛
- 2- الناسخ والمنسوخ؛
- 3- قرب الاسناد؛
- 4- الشرایع؛
- 5- المغازى.
ابن الندیم در کتاب خویش، از على بن ابراهیم قمى، تحت عنوان فقهاء و محدثان و
علماى شیعه نام برده و علاوه بر قرب الاسناد نام دو کتاب دیگر وى
را چنین مى نویسد:
- 1- المناقب؛
- 2- اختیار القرآن.[۱۷]
دانشمند بزرگ علم رجال ابوالعباس نجاشى علاوه بر هفت کتاب نامبرده فوق از
دیگر کتاب‌هاى وى چنین نام مى برد:
- 1- التوحید والشرک؛
- 2- فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛
- 3- الانبیاء علیه‌السلام؛
- 4- المشذر؛
- 5- الحیض؛
- 6- رساله اى در معناى هشام و یونس؛
- 7- جواب مسائل محمد بن بلال.[۱۸]
فرزندان علی ابن ابراهیم قمی[ویرایش]
1. احمد بن على بن ابراهیم :
وى از بزرگان شیعه بوده و شیخ صدوق با عبارت رضى الله عنه از او به نیکى نام برده
و روایات بسیارى
از وى نقل کرده است.[۱۹]
شأن و مقام والاى او به حدى است که یکى از دانشمندان اهل سنت در کتاب خود -
لسان المیزان - از وى یاد کرده مى گوید: احمد بن على در رى
سکونت داشته است
و کنیه اش ابوعلى بوده است. او از پدرش و نیز
چند تن دیگر از بزرگان
همچون سعد بن عبدالله بن جعفر حمیرى و احمد بن ادریس،
احادیثى شنیده
و نقل کرده است.[۲۰] روایات این فرزانه قمى، در کتاب بحارالانوار
به چشم مى خورد.[۲۱]
2. محمد بن على :
او از استادان شیخ صدوق به شمار مى آید به گونه اى که آن فقیه بزرگ شیعه از محمد
بن على بن ابراهیم قمى روایاتى را نقل کرده است.
محمد کتاب‌هایى را
مشتمل بر احادیث ائمه معصومین تنظیم و
تهیه کرده است.[۲۲]
علامه مجلسى پس از نام على بن ابراهیم، آورده است... والکتاب العلل لولده الجلیل محمد[۲۳]
و بدین طریق از کتاب وى به نم العلل
یاد شده است.
3. ابراهیم بن على :
او از دیگر فرزندان فرزانه مفسر - على بن ابراهیم - است و روایاتى را به نقل از پدرش
بیان و منتشر کرده است.[۲۴] شیخ عباس قمى مى گوید:
از مقدمه کتاب بحارالانوار،
چنین برمى آید که ابراهیم بن على از محدثانى بوده است که روایات زیادى
را نقل نموده است.[۲۵]
وفات[ویرایش]
از تاریخ وفات على بن ابراهیم قمى اطلاع دقیقى یافت نشده است اما پژوهشگران بر اساس
روایتى که شیخ صدوق درباره وى در کتاب عیون اخبارالرضا نقل کرده است،
چنین
استفاده کرده اند که على بن ابراهیم تا سال 307 قمرى زنده بوده است
و وفاتش پس از این
تاریخ واقع شده است.[۲۶]
هم‌اکنون مقبره آن فقیه بزرگ و مفسر دانشمند در پارک ملى، روبروى
مدرسه آیت الله العظمى گلپایگانى، واقع در خیابان ارم
(آیت الله العظمى نجفى مرعشى)
قرار دارد.
پانویس[ویرایش]
- ↑ محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص494-495.
- ↑ رجال النجاشى، ص 16، مؤسسه النشر الاسلامى.
- ↑ معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویى، ج 1، ص 317-318.
- ↑ التهذیب، ج 4، کتاب الزکات، حدیث 397؛ معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 321.
- ↑ همان.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 317.
- ↑ الامام الهادى علیه‌السلام، السید محمدکاظم القزوینى، ص 308، مرکز نشر آثار شیعه.
- ↑ رجال النجاشى، ص 260.
- ↑ الذریعة، آقا بزرگ تهرانى، ج 4، ص 302.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 189.
- ↑ رسال المیزان، ج 4، ص 191.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج 12، ص 213.
- ↑ رجال النجاشى، ص 378.
- ↑ معجم المؤلفین، ج 7، ص 9.
- ↑ لسان المیزان، ج 4، ص 191.
- ↑ رجال النجاشى، ص 260.
- ↑ الفهرست، محمد بن اسحاق الندیم، ص 312؛ دارالمعرفة بیروت - معجم الادباء،
- یاقوت حموى، ج 12، ص 215.
- ↑ رجال النجاشى، ص 260.
- ↑ الکنى والالقاب، شیخ عباس قمى، ج 3، ص 84، مکتب الصدر، تهران - طبقات
- اعلام الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانى، ج 1، ص 32، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان.
- ↑ همان، ص 85.
- ↑ بحارالانوار، ج 3، ص 39 - ج 18، ص 315 - ج 25، ص 193.
- ↑ طبقات اعلام الشیعة، ج 1، ص 167، 168.
- ↑ بحارالانوار، ج 1، ص 8.
- ↑ بحارالانوار، ج 82، ص 12 و ج 108، ص 63.
- ↑ فوائد الرضویه، ص 264.
- ↑ الذریعة، ج 4، ص 302.
